زبان‌های ضمیرانداز (Pro-Drop Languages) به زبان‌هایی گفته می‌شود که در آن‌ها ضمیر فاعلی در جملات می‌تواند حذف شود، زیرا اطلاعات فاعل از طریق صرف فعل یا زمینه‌‌ی گفتمانی قابل بازیابی است. در این یادداشت ویژگی‌های زبان‌های ضمیرانداز و الگوهای نحوی و معنایی آن‌ها به اختصار معرفی می‌شوند و زبان فارسی به‌عنوان یک زبان ضمیرانداز جزئی (Partial Pro-Drop Language) را بررسی می‌شود. 

گفیتم که اصطلاح زبان‌های ضمیرانداز به زبان‌هایی اطلاق می‌شود که حذف ضمیر فاعلی در آن‌ها مجاز است، این حذف البته مشروط به این است که اطلاعات فاعل از طریق صرف فعل یا زمینه‌ی گفتمانی (Discourse Context) قابل استنباط باشد. این ویژگی در زبان‌هایی مانند ایتالیایی، اسپانیایی، و تا اندازه‌ای در فارسی مشاهده می‌شود. برای نمونه، در ایتالیایی، جمله “Parlo” (می‌گویم) بدون نیاز به ضمیر “io” (من) کاملاً دستوری و خوش‌ساخت است و ویژگی‌های صرفی فعل فاعل را مشخص می‌کند. در فارسی نیز جمله‌واره‌ی “رفتم” اغلب بدون ضمیر “من” به کار می‌رود.
زبان‌ها بر حسب نوع و میزان ضمیراندازی‌شان از نظرگاه های گوناگون به دسته‌هایی تقسیم شده‌اند. برای نمونه یکی از طبقه‌بندی‌های رایج زبان‌های ضمیرانداز را به چهار گروه تقسیم می‌کند:

الف) زبان‌های ضمیرانداز ثابت (Constant)
ب) زبان‌های ضمیراداز نسبی / بخشی (Partial)
ج) زبان‌های ضمیرانداز پوچ‌واژه‌ای (expletive)
د) زبان‌های ضمیرانداز گفتمانی (Discourse – oriented)

در سال 1986 ریزی (Rizzi) پارامتر ضمیراندازی (Pro-Drop Parameter) را معرفی کرد، پارامتری که که زبان‌ها را بر اساس قابلیتِ حذف ضمیر فاعلی دسته‌بندی می‌کند. پژوهشگر یادشده زبان‌هایی مانند ایتالیایی را به دلیل صرف غنی (Rich Morphology) ضمیرانداز کامل نامید. از آن سو شماری از زبان‌های متداول در شرق آسیا، مانند گونه‌هایی از چینی، از طریق زمینۀ گفتمانی ضمیراندازی می‌کنند و ازاین‌رو به زبان‌های “ضمیرانداز گفتمانی” (Discourse-Oriented Pro-Drop) شهرت یافته‌اند.

ضمیراندازی در زبان فارسی

شماری از پژوهشگران فارسی را یک زبان ضمیرانداز جزئی می‌دانند. ضمیراندازی در فارسی در موارد یا موقعیت‌های زیر دیده می‌شود:

1. افعال : جملاتی مانند “رفتم” (بدون “من”) و انتقال اطلاعات فاعل از رهگذر شناسۀ اول شخص مفرد

2. زمینۀ گفتمانی قوی: در گفت‌وگوها، مانند “رفت” پس از معرفی فاعل آن در .

ازآن‌سو هنگامی که پای تاکید در میان باشد (من رفتم: این من بودم که رفتم نه فرد دیگری) یا در سیاق رسمی ضمیر اغلب حفظ می‌شود.

برای درک تفاوت‌های ضمیراندازی در فارسی و ایتالیایی، بررسی نظام‌های صرفی، نحوی و گفتمانی ضروری است. ایتالیایی به دلیل صرف غنی خود یک زبان ضمیرانداز کامل است (Rizzi, 1986). هر فعل نشانگرهای متمایزی برای شخص و تعداد دارد، که ضمیر فاعلی را غیرضروری می‌کند. 

تفاوت اصلی بین فارسی و ایتالیایی در میزان اتکا به صرف و زمینۀ گفتمانی است. ایتالیایی به دلیل نظام صرفی قوی خود به زمینه گفتمانی کمتری برای شناسایی فاعل نیاز دارد، در حالی که فارسی به هر دو شاخص یادشده وابسته است. افزون‌براین در جمله‌های پیچیده یا رسمی فارسی ضمیر معمولاً حفظ می‌شود در حالی که ایتالیایی حتی در چنین جملاتی ضمیر را حذف می‌کند. این تفاوت‌ها فارسی را به یک زبان ضمیرانداز جزئی و ایتالیایی را به یک زبان ضمیرانداز کامل تبدیل می‌کند.

از نظر دور نداریم که ضمیراندازی در فارسی چالش‌هایی برای ترجمه ماشینی (Machine Translation) ایجاد می‌کند، زیرا بازیابی فاعل حذف‌شده نیازمند تحلیل زمینه است. در ایتالیایی، صرف غنی تا اندازه‌ای از دشواری کار می‌کاهد.