چکیده
یکی از عرصه‌های تجلی روابط خویشاوندی زبان، ادبیات عامه و به ویژه ضرب‌المثل‌ها هستند. پژوهش حاضر به بررسی انعکاس روابط خویشاوندی در ضرب‌المثل‌های فارسی می‌پردازد. به این منظور، ضرب‌المثل‌هایی انتخاب شدند که در آن‌ها واژه‌هایی برای ارجاع به خویشاوندان به کار رفته است. ضرب‌المثل‌های منتخب از فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی استخراج شدند و ضرب‌المثل‌های مربوط به زبان‌ها و گویش‌های غیرفارسی از آن حذف شدند. در نهایت ۳۲۳۲ ضرب‌المثل فارسي مرتبط با روابط خویشاوندی به دست آمد. ضرب‌المثل‌ها نخست بر اساس روابط خویشاوندی آن‌ها دسته‌بندی شدند. سپس خویشاوندان بر اساس نوع خویشاوندی (نسبی، سببی یا ناتنی) و درجه خویشاوندی (درجه یک، درجه دو درجه سه و خویشاوند دور) طبقه‌بندی و مقایسه شدند. جنس، نسل و فرود خویشاوندان، جنس «خود» و نوع خانواده نیز در نظر گرفته شدند و مبنای مقایسۀ خویشاوندان در ضرب‌المثل‌ها قرار گرفتند. ضرب‌المثل‌های مربوط به زن (در مقام همسر) بیشتر از همه خویشاوندان دیگر است؛ در حالی که ضرب‌المثل‌های مربوط به خویشاوندی نسبی بسیار بیش از خویشاوندی سببی و ناتنی است. پس از زن، پدر در جایگاه دوم قرار دارد و فرزند در جایگاه سوم. خویشاوندان مؤنث بیش از خویشاوندان مذکر در ضرب‌المثل‌ها آمده‌اند؛ اما در عین حال فراوانی ضرب‌المثل‌های مربوط به مردان خویشاوند بیش از زنان خویشاوند است.

واژه‌های کلیدی: ضرب‌المثل، خویشاوندی، واژگان خویشاوندی، مورداک.