چکیده

از میان سرگرمی‌های پنج‌گانۀ موجود در فرهنگ بشری (سرگرمی‌های زبانی، تصویری، منطقی، عددی و بازی کردنی) جدول کلمات متقاطع موقعیتی ویژه دارد، چرا که هم تفریحی جهانی است و هم منطقه‌ای. وجه جهانی این سرگرمی را می‌توان با نگاهی به مطبوعات جهان دریافت؛ تقریباً روزنامۀ پرفروش و کثیرالانتشاری در جهان وجود ندارد که فاقد جدول باشد. وجه منطقه‌ای این سرگرمی نیز به این اعتبار قابل طرح است که بر مبنای زبان‌های خاص و بازی با امکانات زبانی به طور عام شکل گرفته‌ است و از این رو، بر اساس الگوهای زبانی و فرهنگی طراحان و حل‌کنندگانش تعریف می‌شود. پرسش این مقاله چگونگی تعریف لغات مختلف در جدول‌های کلمات متقاطع فارسی و الگوهای خاص این تعریف‌هاست تا از این رهگذر به الگویی دست یابد که در این مقاله از آن تحت عنوان «معنی‌شناسی جدول کلمات متقاطع» یاد می‌شود. جامعۀ آماری مشتمل است بر جدول‌های کلمات متقاطع که در یک دورۀ یک ماهه از روزنامۀ ایران استخراج شده‌اند. چارچوب نظریِ معنی‌شناسی واژگانی ساخت‌گرا برای تحلیل داده‌ها به کار گرفته شده است تا با طبقه‌بندی شیوه‌های معنی‌کردن واژه‌ها الگوی توضیح‌نویسی برای مداخل جدول‌های فارسی معرفی و دسته‌بندی شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که عواملی چون هم‌نویسگی و ویژگی‌های نگارشی زبان فارسی در طراحی این جدول‌ها از نقشی اساسی و تعیین‌کننده برخوردارند. همچنین، تعریف‌های مبتنی بر باورهای اجتماعی، باهم‌آیی‌ها، ارائۀ بخشی از کلمه، واژه‌های غیرفارسی، نام‌آواها، صورت‌های فارسی گفتاری، بخشی از اصطلاح، ضرب‌المثل یا فعل و نیز، واژه‌های کودکانه هم می‌توانند در عرصۀ «معنی‌شناسی جدولی» حضور داشته باشند. افزون بر موارد پیش‌گفته، شیوه‌های ابتکاری معنی‌کردن واژه‌ها در کنار شوخی‌های زبانی و بازی‌های نوشتاری در ترتیب و توالی حروف در جدول، از دیگر مواردی هستند که در این پژوهش بررسی شده است به گونه‌ای که تفاوت‌های سبکی در تعریف مدخل‌های واژگانی فرهنگ لغات و خانه‌های جدول کلمات متقاطع مشخص شده است. دستاورد این تحقیق شفاف‌سازی طرح الگوی سامان‌دهی جدول‌های عادی و ویژه در فارسی دست‌کم بر مبنای پیکرۀ تحقیق است که می‌تواند تلویحاتی کاربردی برای آموزش زبان فارسی نیز در بر داشته باشد.

کلیدواژه‌ها: جدول کلمات متقاطع،  معنی‌شناسی،  بازی‌های زبانی، روابط معنایی، ساخت‌گرایی