در شش دهۀ اخیر توصیف مصادیق جنسیت‌زدگی در زبان و ارزیابی انتقادی این مظاهر گسترش چشمگیری یافته است. انگیزۀ نظری این توجه کم‌سابقه این مدعای زبان‌شناسی انتقادی است که بر حسب آن رویدادهای زبانی، همزمان، مولّد و فراوردۀ ساختارهای اجتماعی‌اند و الگوهای حاکم بر بازنمایی‌های زبانی بالقوه متأثر از علایق گروه‌های اجتماعی مسلط هستند. در چارچوب چنین نگرشی است که ردیابیِ مصادیق جنسیت‌زدگی، به عنوان یک گرایش اجتماعی، در شیوه‌های کاربری زبان اهمیتی برون‌زبانی می‌‌یابد. جست‌وجوی نابرابری جنسیتی در آن دسته از فراورده‌های زبانی که درآمیخته با فرهنگ عامه هستند، می‌تواند سرنخ‌های قابل‌اعتنایی از نظم اجتماعی مولد آنها به دست دهد. جوک را می‌توان یکی از مصادیق پیش‌نمونه‌ایِ چنین فرآورده‌هایی دانست. این پژوهش نیز می‌کوشد در چارچوب بصیرت‌های زبان‌شناسی انتقادی و با نظر به کردارِ اجتماعی برسازندۀ جوک فارسی مصادیق جنسیت‌زدگی گفتمانی را در زبان- فرهنگ جوک‌گویی فارسی شناسایی، شمارش و تبیین کند. به منظور دستیابی به این هدف نُه شاخص جنسیت‌زدگی متناسب با ویژگی‌های این گونۀ گفتمانی خاص استخراج شدند و در پیکره‌ای متشکل از جوک‌های محبوب فارسی وارسی گشتند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مظاهر گوناگون جنسیت‌زدگی در زبان-فرهنگ جوک‌گویی فارسی فراوانیِ قابل‌اعتنایی دارند؛ افرون‌بر‌این، این نتیجه حاصل شده است که جنسیت‌زدگی در جوک منحصر به بهره‌برداری از درون‌مایه‌های جنسیت‌زده به عنوان عوامل خنده‌آفرین نیست و مظاهر زبانی- ساختاری جنسیت‌زدگی گفتمانی در کلیّت جوک فارسی و فراتر از محدودۀ جوک‌های جنسیت‌زده حضور و نقش‌آفرینیي چشم‌گیر دارند.

کلیدواژه‌ها: جوک، جنسیت، جنسیت‌زدگی گفتمانی، نقش اجتماعی، گفتمان، زبان‌شناسی انتقادی